Του Danny Lämmerhirt,
Το παρόν blog post αποτελεί μέρος μίας σειράς άρθρων που αφορούν το Global Open Data Index (GODI). Αρχικά, ασχολείται με το τι είναι η ανοικτή αδειοδότηση και γιατί είναι απαραίτητη στο άνοιγμα δεδομένων. Στη συνέχεια, περιγράφει τα πιο καίρια ζητήματα γύρω από την ανοικτή αδειοδότηση, όπως αυτά ορίζονται στην τελευταία έκδοση του Global Open Data Index, και καταλήγει σε 10 συστάσεις, σχετικές με το πώς τα ανοικτά δεδομένα συνηγορούν στο «ξεκλείδωμα» αυτών των δεδομένων. Το blog post συνέταξαν από κοινού οι Danny Lämmerhirt και Freyja van den Boom.
Τα ανοικτά δεδομένα πρέπει να μπορούν να επαναχρησιμοποιηθούν από τον καθένα και οι χρήστες χρειάζονται το δικαίωμα στην ελεύθερη πρόσβαση και χρήση τους, για οποιοδήποτε σκοπό. Παρόλα αυτά, νομικοί περιορισμοί συχνά εμποδίζουν την αποτελεσματική χρήση των δεδομένων.
Οποιοσδήποτε επιθυμεί να κάνει χρήση υπαρχόντων δεδομένων πρέπει να γνωρίζει εάν έχει το δικαίωμα να το πράξει. Οι ερευνητές δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν δεδομένα τρίτων, αν δεν είναι βέβαιοι πως δεν παραβιάζουν πνευματική ιδιοκτησία. Παραδείγματος χάρη, ένας προγραμματιστής που επιθυμεί να εντοπίσει πολυεθνικές εταιρείες σε διαφορετικές χώρες και να απεικονίσει τους φόρους που πληρώνουν, δεν μπορεί να το κάνει, εκτός εάν καταφέρει να βρει τον τρόπο με τον οποίο οι πληροφορίες αυτές -των επιχειρήσεων- έχουν λάβει άδεια. Η ύπαρξη σαφών και ανοικτών αδειών που επισυνάπτονται στα δεδομένα και οι οποίες επιτρέπουν τη χρήση τους με τους ελάχιστους δυνατούς περιορισμούς, κρίνεται απαραίτητη για να συμβεί κάτι τέτοιο.
Κι όμως, οι ανοικτές άδειες έχουν έναν μακρύ δρόμο να διανύσουν ακόμη. Το Global Open Data Index (GODI) 2016/17 φανερώνει ότι μόνο μία μικρή μερίδα κυβερνητικών δεδομένων μπορεί να χρησιμοποιηθεί χωρίς νομικούς περιορισμούς. Το συγκεκριμένο blog post εξετάζει την κατάσταση της «νόμιμης» ανοικτότητας. Ξεκινώντας, εξηγούμε τι είναι οι ανοικτές άδειες και συζητάμε για τα πιο πρόσφατα ευρήματα του GODI γύρω από το ζήτημα της ανοικτής αδειοδότησης. Καταλήγοντας, κάνουμε μερικές πρακτικές συστάσεις προς τους πολιτικούς φορείς και τους φορείς λήψης αποφάσεων για τη βελτίωση της ανοικτής αδειοδότησης.
Τι είναι μία ανοικτή άδεια;
Σύμφωνα με το Open Definition, τα δεδομένα είναι νομίμως ανοικτά «αν οι νομικές προϋποθέσεις κάτω από τις οποίες παρέχονται τα δεδομένα επιτρέπουν την ελεύθερη χρήση τους». Για να θεωρηθεί μία άδεια ανοικτή, πρέπει να ακολουθεί τους όρους που έχουν τεθεί από το Open Definition 2.1. Αυτοί οι όροι περιλαμβάνουν ειδικές απαιτήσεις σχετικά με τη χρήση, τη μη διάκριση, την αναδιανομή, την τροποποίηση και τη μη χρέωση.
Γιατί χρειαζόμαστε τις ανοικτές άδειες;
Τα δεδομένα μπορεί να υπόκεινται σε προστασία πνευματικών δικαιωμάτων. Το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας παρέχει στον δημιουργό ενός πρωτότυπου έργου αποκλειστικά δικαιώματα επί του έργου αυτού. Εάν θέλετε να χρησιμοποιήσετε ένα έργο με προστασία πνευματικών δικαιωμάτων, πρέπει να έχετε άδεια.
Υπάρχουν εξαιρέσεις και περιορισμοί στο δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας, όταν δεν απαιτείται άδεια, για παράδειγμα, όταν τα δεδομένα προέρχονται από τον «δημόσιο τομέα» δεν έχουν ή δεν προστατεύονται πλέον από πνευματικά δικαιώματα ή όταν η χρήση σάς επιτρέπεται κατ’ εξαίρεση.
Λάβετε υπόψιν σας ότι μερικές χώρες επίσης επιτρέπουν την ύπαρξη νομικής προστασίας για βάσεις δεδομένων, οι οποίες περιορίζουν το είδος της χρήσης που μπορεί να γίνει με τα δεδομένα και τις συγκεκριμένες βάσεις. Είναι σημαντικό να ελέγχετε ποιες είναι οι εθνικές απαιτήσεις, καθώς μπορεί να διαφέρουν.
Επειδή κάποιες μορφές δεδομένων (έντυπα, εικόνες) μπορεί να βρίσκονται κάτω από τη σκοπιά προστασίας πνευματικών δικαιωμάτων χρειαζόμαστε την αδειοδότησή τους. Η αδειοδότηση δεδομένων βοηθά στην έμπρακτη επίλυση προβλημάτων, συμπεριλαμβανομένης της μη γνώσης του κατά πόσον τα δεδομένα είναι πράγματι προστατευμένα από πνευματικά δικαιώματα και του πώς να αποκτηθεί άδεια. Συνεπώς, οι κυβερνήσεις πρέπει να δηλώνουν με σαφήνεια εάν τα δεδομένα τους είναι δημόσια ή όταν τα δεδομένα εμπίπτουν στο πεδίο προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας, ποια είναι η άδεια.
- Όταν τα δεδομένα είναι δημόσιου χαρακτήρα, συνίσταται η χρήση της CC0 Public Domain Άδειας για μεγαλύτερη σαφήνεια.
- Όταν τα δεδομένα υπόκεινται σε πνευματικά δικαιώματα συνίσταται η χρήση μίας υπάρχουσας Ανοικτής άδειας, όπως είναι η CC-BYγια τη βελτίωση της διαλειτουργικότητας.
Η χρήση των αδειών Creative Commons ή των Open Data Commons είναι η καλύτερη πρακτική. Πολλές κυβερνήσεις έχουν ήδη εφαρμόσει κάποια από τις Creative Commons άδειες (βλ. το σχετικό wiki). Μερικές κυβερνήσεις έχουν επιλέξει, ωστόσο, να γράψουν τις δικές τους άδειες ή να μορφοποιήσουν τους «Όρους Χρήσης» που χορηγούν δικαιώματα χρήσης παρόμοια με ευρέως αναγνωρισμένες ανοικτές άδειες. Αυτό είναι προβληματικό για τον χρήστη, λόγω της διαλειτουργικότητας. Ο πολλαπλασιασμός των ολοένα και πιο ανοικτών κυβερνητικών αδειών έχει επικριθεί εδώ και πολύ καιρό. Δημιουργώντας τις δικές τους εκδόσεις, οι κυβερνήσεις μπορούν να προσθέσουν άχρηστες πληροφορίες για τους χρήστες, να προκαλέσουν ασυμβατότητα και να μειώσουν σημαντικά τη δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης δεδομένων. Οι άδειες Creative Commons έχουν σχεδιαστεί για να περιορίσουν αυτά τα προβλήματα, επικοινωνώντας με σαφήνεια τα δικαιώματα χρήσης, ώστε να καθίσταται δυνατός ο διαμοιρασμός και η επαναχρησιμοποίηση των έργων.
Η κατάσταση της ανοικτής αδειοδότησης το 2017
Τα αρχικά αποτελέσματα από το GODI 2016/17 δείχνουν ότι μόνο 38% των επιλέξιμων συνόλων δεδομένων είχαν αδειοδοτηθεί ανοικτά (η τιμή αυτή μπορεί να αλλάξει ελαφρά μετά την τελική δημοσίευση στις 15 Ιουνίου).
Οι άλλες άδειες περιλαμβάνουν πολλούς περιορισμούς χρήσης, συμπεριλαμβανομένων των περιορισμών χρήσης σε μη εμπορικούς σκοπούς, περιορισμούς στην επαναχρησιμοποίηση ή/και τροποποιήσεις των δεδομένων.
Όπου τα δεδομένα είναι ανοικτά αδειοδοτημένα, οι βέλτιστες πρακτικές σχεδόν ποτέ δεν ακολουθούνται.
Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, η ερευνητική μας ομάδα διαπίστωσε ότι οι κυβερνήσεις εφαρμόζουν γενικούς όρους χρήσης για τα δεδομένα, αντί για ειδικές άδειες. Οι ανοικτές άδειες των κυβερνήσεων και οι άδειες Creative Commons χρησιμοποιήθηκαν σπάνια. Όπως περιγράφεται παραπάνω, αυτό είναι προβληματικό. Η χρήση εξατομικευμένων αδειών χρήσης ή όρων χρήσης μπορεί να επιβάλλει πρόσθετες απαιτήσεις όπως:
- Απαιτήστε τις συγκεκριμένες δηλώσεις απόδοσης που επιθυμεί ο εκδότης.
- Προσθέστε ρήτρες όπου καθίσταται ασαφές πώς μπορούν να επαναχρησιμοποιηθούν και να τροποποιηθούν τα δεδομένα.
- Προσαρμόστε τις άδειες στην τοπική νομοθεσία.
Κατά τη διάρκεια της αξιολόγησής μας, αντιμετωπίσαμε περιττές ή αμφιλεγόμενες ρήτρες, οι οποίες με τη σειρά τους ενδέχεται να προκαλέσουν νομικές ανησυχίες, ειδικά όταν οι άνθρωποι θεωρούν ότι χρησιμοποιούν δεδομένα για εμπορικό σκοπό. Μερικές φορές βρήκαμε περιττές ρήτρες που προκαλούν περισσότερη σύγχυση παρά σαφήνεια. Για παράδειγμα, οι ρήτρες μπορούν να απαγορεύσουν τη χρήση δεδομένων με κάποιο μη νόμιμο τρόπο (βλ. Επίσης τη συζήτηση εδώ).
Οι τυπικές ανοικτές άδειες αποσκοπούν στη μείωση της νομικής ασάφειας και επιτρέπουν σε όλους να κατανοήσουν τα δικαιώματα χρήσης. Ωστόσο, πολλές άδειες και όροι περιέχουν ασαφείς ρήτρες ή δεν είναι προφανείς σε ποια δεδομένα αναφέρονται. Αυτό μπορεί, για παράδειγμα, να σημαίνει ότι οι κυβερνήσεις περιορίζουν τη χρήση σημαντικών τμημάτων μιας βάσης δεδομένων (και επιτρέπουν μόνο τη χρήση ασήμαντων τμημάτων της). Συνιστούμε στις κυβερνήσεις να δώσουν σαφή παραδείγματα περιπτώσεων που είναι αποδεκτές και άλλων που δεν είναι.
Οι άδειες χρήσης δεν καθιστούν σαφή τα δεδομένα στα οποία εφαρμόζονται. Τα δεδομένα πρέπει να περιλαμβάνουν ένα σύνδεσμο με την άδεια, αλλά αυτό δεν γίνεται συνήθως. Για παράδειγμα, στο Μεξικό διαπιστώσαμε ότι οι πληροφορίες για τις δημόσιες συμβάσεις που διατίθενται μέσω της Compranet, της πλατφόρμας προμηθειών της ομοσπονδιακής κυβέρνησης, έχουν αδειοδοτηθεί ανοικτά, αλλά ο ιστότοπος δεν το δηλώνει με σαφήνεια. Το Μεξικό φιλοξενεί τα ίδια δεδομένα προμηθειών στο datos.gob.mx και εφαρμόζει ανοικτή άδεια σε αυτά. Όπως μας είπε ένας κυβερνητικός αξιωματούχος, τα δεδομένα προμηθειών έχουν αδειοδοτηθεί ανοικτά, ανεξάρτητα από το πού φιλοξενούνται. Αλλά και πάλι αυτό δεν είναι σαφές για τον χρήστη που μπορεί να βρει αυτά τα δεδομένα σε διαφορετικό ιστότοπο. Συνεπώς, σας συνιστούμε να διαθέτετε πάντοτε τα δεδομένα μαζί με ένα σύνδεσμο προς την άδεια. Σας συνιστούμε επίσης να επισυνάψετε ή να ενσωματώσετε μια ειδοποίηση άδειας χρήσης μαζί με τα δεδομένα. Και να διατηρήσετε τους συνδέσμους ενημερωμένους για να αποφύγετε την «σήψη συνδέσμου».
Η απουσία συνδέσμων μεταξύ δεδομένων και νομικών όρων καθιστά αδύνατη την αξιολόγηση των ανοικτών αδειών.
Οι χρήστες μπορεί να χρειαστεί να συμβουλευτούν τα νομικά κείμενα, ώστε να δουν τα δικαιώματα που παρέχονται για να συμμορφωθούν με το Open Definition. Προβλήματα προκύπτουν εάν δεν υπάρχει σαφής εξήγηση ή μετάφραση που διατίθεται για συγκεκριμένες άδειες χρήσης προς τον τελικό χρήστη. Ένα πρόβλημα είναι ότι οι χρήστες πρέπει να μεταφράσουν το κείμενο και όταν το κείμενο δεν είναι σε μορφή αναγνώσιμη από μηχανή, δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν μεταφραστικές υπηρεσίες. Η εμπειρία μας δείχνει ότι αυτό ήταν μια σημαντική πηγή σφαλμάτων στην εκτίμησή μας. Εάν οι ανοιχτοί εμπειρογνώμονες δεδομένων δυσκολεύονται να εκτιμήσουν την κατάσταση του δημόσιου τομέα, το πρόβλημα αυτό επιδεινώνεται ακόμη περισσότερο για τους χρήστες ανοικτών δεδομένων. Η αξιολόγηση της κατάστασης του δημόσιου τομέα απαιτεί ουσιαστική γνώση των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας – κάτι που η χρήση των ανοικτών αδειών προσπαθεί να αποφύγει ρητά.
Οι ειδοποιήσεις πνευματικών δικαιωμάτων σε ιστότοπους μπορούν να δημιουργήσουν σύγχυση στους χρήστες. Σε πολλές περιπτώσεις, οι υποβάλλοντες και οι αναθεωρητές δεν μπόρεσαν να βρουν καθόλου όρους ή προϋποθέσεις. Ελλείψει άλλων νομικών όρων, οι υποβάλλοντες αναφέρθηκαν μερικές φορές σε ειδοποιήσεις πνευματικών δικαιωμάτων που βρήκαν στα υποσέλιδα ιστότοπων. Αυτά τα στοιχεία πνευματικής ιδιοκτησίας, ωστόσο, δεν αναφέρονται αναγκαστικά στα πραγματικά δεδομένα. Συχνά, αποτελούν απλώς μια τυποποιημένη ειδοποίηση πνευματικών δικαιωμάτων που αναφέρεται στον ιστότοπο.
Συστάσεις για όσους δημοσιοποιούν δεδομένα
Με βάση τα ευρήματά μας, ετοιμάσαμε 10 συστάσεις που πρέπει να λάβουν υπόψη οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής και άλλοι κυβερνητικοί αξιωματούχοι:
- Τα δεδομένα ή/και τα σύνολα δεδομένων εμπίπτουν στο πεδίο προστασίας πνευματικής ιδιοκτησίας; Συχνά τα κυβερνητικά δεδομένα δεν εμπίπτουν στην προστασία πνευματικών δικαιωμάτων και δεν πρέπει να παρουσιάζονται ως τέτοια. Οι κυβερνήσεις θα πρέπει να το γνωρίζουν και να είναι σαφείς σχετικά με το πεδίο προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας.
- Χρησιμοποιήστε τυποποιημένες ανοικτές άδειες. Οι ανοικτές άδειες είναι εύκολα κατανοητές και πρέπει να είναι η πρώτη επιλογή. Το Open Definition παρέχει συμβατές άδειες που είναι διαλειτουργικές μεταξύ τους.
- Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι κυβερνήσεις ενδέχεται να θέλουν να χρησιμοποιήσουν μια εξατομικευμένη «κυβερνητική» ανοικτή άδεια. Αυτή θα πρέπει να είναι όσο το δυνατόν πιο ανοικτή με τους ελάχιστους αναγκαίους περιορισμούς, καθώς και συμβατή (βλ. Σημείο 2). Για να εξασφαλιστεί η συμβατότητα μιας άδειας, η βέλτιστη πρακτική είναι να υποβάλετε την άδεια για έγκριση κάτω από το Open Definition.
- Προσδιορίστε με ακρίβεια σε ποια δεδομένα αναφέρεται η άδεια και επισφραγίστε το χρονικό διάστημα, όπου παρέχονται τα δεδομένα.
- Σαφώς, δημοσιεύστε ανοικτά τις λεπτομέρεις της αδειοδότησης δίπλα στα δεδομένα. Η άδεια πρέπει να είναι σαφώς προσαρτημένη στα δεδομένα και να είναι αναγνώσιμη τόσο από τον άνθρωπο όσο και από τις μηχανές. Βοηθά επίσης να έχετε μια ειδοποίηση άδειας χρήσης «μέσα» στα δεδομένα.
- Διατηρήστε τους συνδέσμους με τις άδειες, έτσι ώστε οι χρήστες να έχουν πρόσβαση στους όρους άδειας χρήσης ανά πάσα στιγμή.
- Επισημάνετε την έκδοση της άδειας χρήσης και περιγράψτε πώς μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα δεδομένα.
- Όποτε είναι δυνατόν, αποφύγετε τις περιοριστικές ρήτρες που δεν περιλαμβάνονται στις τυπικές άδειες χρήσης.
- Επαναξιολογήστε τον σχεδιασμό ιστοσελίδων και αποφύγετε σύγχυση και αντιφάσεις σχετικά με τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας στα υποσέλιδα ιστότοπων, καθώς και αποποιήσεις ευθυνών και όρους χρήσης.
- Όταν τα κυβερνητικά δεδομένα είναι εξ ορισμού δημόσια, καταστήστε σαφές στους τελικούς χρήστες τι σημαίνει αυτό για εκείνους.
